▪️واج آرایی چیست؟
«واج آرایی» یکی از آرایههای رایج در زبان و ادبیات فارسی است که باعث گوشنوازتر شدن کلام میشود. برای درک بهتر معنی «واج آرایی»، به معنای دو بخش واژه به صورت مستقل میپردازیم.
▪️واج : واجها کوچکترین عناصر آوایی زبان هستند که معنا ندارند اما میتوانند تمایز معنایی ایجاد کنند. بهطور مثال (ما) از دو واج (م) و (ا) تشکیل شده است.
«آرایی»: از مصدر «آراستن» به معنای زینت دادن و آباد کردن و نظم دادن است.
پس میتوانیم بگوییم که «واج آرایی» به معنای زینت و سر و سامان دادن به واجهای حاضر در «واژه» است.
▪️تفاوت واج و حرف :
«واج»، کوچکترین واحد صوتی یا گفتاری زبان است و «حروف الفبا»، شکل مکتوب یا نوشتاری «واجها» هستند.
در زبان فارسی با وجود 32 حرف الفبا، تنها 29 واج وجود دارد. باید توجّه داشت که رابطهی یک به یک بین واجها و حروف وجود ندارد :
برای برخی از واجها هیچ حرفی وجود ندارد : مصوّتهای کوتاه (یعنی نوشته نمیشوند و ما برای آن ها علامتهای « -َ / -ِ / -ُ » که همان (فتحه ، کسره ، ضمه) است را وضع کردهایم تا بتوانیم آنها را نشان دهیم)
برای برخی از حرفها هیچ واج (گفتاری) وجود ندارد؛ مانند: «خواهر=خاهر» («و» حرف معدوله است، یعنی در گذشته تلفّظ میشده است امّا امروزه از گفتار عدول کرده و تلفّظ نمیشود.)
▪️واج آرایی چه نوع آرایهای است؟
در درسنامهی «آرایههای ادبی» گفتیم که آرایههای ادبی را میتوان به دو بخش «لفظی و معنوی» تقسیم کرد و حال اشاره میکنیم که واجآرایی، یک «آرایهی لفظی» است.
به زبان ساده، «واج آرایی» به تکرار بیش از حد چندین «صامت یا مصوت» گفته میشود، بهصورتی که این تکرارها به زیبایی و اثرگذاری شعر کمک کنند. نام دیگر این آرایه، (نغمهی حروف) است که بسیاری از شاعران گاه خواسته و گاه ناخواسته در اشعار خود از آن استفاده میکنند.
یکی از مثالهای معروف «واجآرایی حروف» در بیت زیر از منوچهری دامغانی است؛
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خوارزم وزان است
در این بیت بیشترین «واجی» که به گوش میرسد «خ» و «ز» است.
▪️روش تشخيص واج آرایی:
این آرایه چون حالت لفظی دارد پیدا کردن آن چندان دشوار نیست. میتوان آن را از راه دیدن حروف و یا شنوایی تشخیص داد.
در نظر داشته باشید، برای اینکه واج آرایی در بیتی تایید شود باید حداقل «سه واج» تکرار شوندهی «همآوا» در آن بیت وجود داشته باشد.
در بیت زیر، «واج آرایی» در حرف «ش» میباشد:
شباست و شاهد و شمع و شراب و شیرینی
غنیمت است چنین شب که دوستان بینی
(سعدی)
در بیتهای زیر، «واج آرایی» در حرف «آ» میباشد:
ملکا ، مها ، نگارا ، صنما ، بتا ، بهارا
متحیرم ندانم که تو خود چه نام داری
(سعدی)
یار مرا ، غار مرا ، عشق جگرخوار مرا
یار تویی غار تویی خواجه نگهدار مرا
(مولوی)
در بیت زیر، «واج آرایی» در حرف «س» میباشد:
رشتهی تسبیح اگر بگسست معذورم بدار
دستم اندر دامن ساقی سیمین ساق بود
(حافظ)
در بیت زیر، «واج آرایی» در حرف «خ» میباشد:
خیال خال تو با خود به خاک خواهم برد
که تا ز خال تو خاکم شود عبیرآمیز
(حافظ)
▪️نکته : باید توجه داشته باشیم که «واج آرایی» به غیر از «حروف» با «حرکات» هم امکان پذیر است، اما موسیقی برخاسته از واج آرایی حروف رساتر و زیباتر است. در بیت زیر «واج آرایی» مصوت کوتاه «کسره» را میتوان دید.
خوابِ نوشینِ بامدادِ رحیل
باز دارد پیادهِ را زِ سبیل
(سعدی)
▪️نکته: آنچه در تشخیص «واج آرایی» مورد اهمیت است، تلفظ و آوای واژگان است نه شکل املایی واژه. یعنی اگر در بیتی چهار واج «ز» شنیده شود ممکن است به چهار حالت نوشتاری (ز، ذ، ظ، ض) باشد و این موضوع مشکلی در واج آرایی بهوجود نمیآورد.
پژوهش: سید محمدرضا شمس (ساقی)
