عروض و قافیه ٢٠

📗عروض و قافیه ٢٠

بسم الله الرحمن الرحیم 

هست کلید درگنج حکیم

اوزان،بحوردرعروض فارسی؛سهل ممتنع است. آشنایی با این دانش مطالعه در ایقاع (دو نوع: لحنی و شعری)، دستگاهها و مقامات موسیقی، بحور الحان و ویژگی‌های صوت را می طلبد.

زحافات

زحافات( تغییراتی که در ارکان اصلی عروض رخ می دهد و سبب پیدایی ارکان فرعی می گردند)  هم بخشی از علم عروض است. اینک بخشهایی از زحافاتِ بحر مضارع وبه شواهدی از زحافات ِبحر  مجتث، اشاره می گردد.

مثال۱:

صوفی نهاد دام و سر حقه باز کرد

بنیاد مکر ،  با فلک حقه باز کرد

وزن:مفعول فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلان(فاعلات)

بحر:مضارع مثمن اخرب مکفوف مقصور

از چهار ویژگی صوت(امتداد،شدت،زیر وبمی،

زنگ یا طنین) حروف کاف، را و دالِ ساکن در کلمه”کرد”کششی در صوت ایجاد کرده،که امتداد هجای آن تنها با لات/ لان در فاعلان/فاعلات (مقصور)، هماهنگیِ موسیقیایی( یک کوبشِ بلند/ایقاع )پیدا کرده و نمی تواند محذوف باشد.

مثال۲:

ساقی به نور باده برافروز جام ما

مطرب بگو که کار جهان شد به کام ما

وزن: مفعول فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن

بحر: مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف

کلمه” ما” نه تنها با ” لن “در فاعلن(محذوف) هماهنگی هجایی دارد بلکه از دیدگاه موسیقیایی نیز با ” لان” یکسان است .

مثال۳:

در این زمانه رفیقی که خالی از خلل است

صراحیِ می ناب و سفینه غزل است

وزن:مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلان

بحر: مجتث مثمن مخبون مقصور

حروف “لست” در خلل است، تنها با ” لان”

در فعلان، هم آوا است.

مثال ۴ :

چه لطف بود که ناگاه رشحه قلمت

حقوق خدمت ما عرضه کرد بر کرمت

وزن: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن

بحر: مجتث مثمن مخبون محذوف

واژه “قلمت” با فعلن تناسب موسیقیایی و هجایی دارد.

مثال۵:

شراب و عیش نهان چیست کار بی بنیاد

زدیم بر صف رندان و هر چه بادا باد

وزن: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لان

بحر: مجتث مثمن مخبون اصلم مسبغ

کلمه” بن + یاد “در بنیاد،از دیدگاه بحور،اصلم (بریده/ گوش بریده)خوانده می‌شود و حرف “دالی” هم که به آن( بنیاد) افزوده شده، با مُسَبّغ(افزوده)هم معنایی دارد. نمی تواند  وزنی جز، فع لان را بپذیرد.

مثال ۶ :

همای اوج سعادت به دام ما افتد

اگر تو را گذری بر مقام ما افتد

وزن: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لن

بحر: مجتث مثمن مخبون اصلم

واژه ” اُف+ تد” در، افتد با فع لن (اصلم) هماهنگ است و حرفی فراتر از وزن ندارد

📚منابع

 برای توضیح بیشتر درباره ایقاع،موسیقی و لحن،رجوع شود به:

۱.بوعلی سینا،زیر نظر کاظم موسوی بروجردی،چاپ۱، تهران: بنیاد بوعلی سینا- مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی،  ۱۳۸۸، صص ۱۹۸ – ۲۲۸.

برای توضیح بیشتر درباره عروض و قافیه، و ویژگی های صوت و زحافات،رجوع شود به:

۲.عروض و قافیه، دکتر سیروس شمیسا، چاپ۲ ، تهران: میترا،۱۳۸۶. ۳. آموزش عروض و قافیه از دریچه پرسش،دکتر روح الله هادی،چاپ۱، تهران: سمت،۱۳۹۲، صص۱۰ – ۱۱ و ۴۲ – ۵۲ و ۹۴ – ۱۰۹.

برای تقطیع کامل غزلیات حافظ،  رجوع شود به: دیوان حافظ( غنی- قزوینی) به کوشش رضا کاکایی دهکردی، چاپ۲،تهران: ققنوس، ۱۳۷۸.

تحقیق : ایلیا – علیاری ( دکتر حسین محمدی مبارز – دکتر علیرضا علیاری)- https://adabkhane.com/